Sách giáo khoa (SGK) cùng với các tài liệu học tập khác là sự cụ thể hóa nội dung dạy học trong nhà trường, là nguồn tri thức quan trọng và phong phú đối với HS. SGK được HS sử dụng để phục vụ ôn tập và củng cố kiến thức. Các em có thể học thuộc hay tra cứu chính xác những số liệu, công thức, định nghĩa, định lý… trong quá trình học tập, tự học theo một chủ đề nhất định. Để việc lĩnh hội những kiến thức từ tài liệu, SGK hiệu quả, các em cần trang bị một số kỹ năng đọc sách cơ bản sau:

Kỹ năng đọc lướt

Đọc lướtnhằm tìm hiểu một cách khái quát nội dung, các kiến thức từng phần sắp xếp theo từng đề mục của quyển sách. Mục đích của kỹ năng này giúp HStìm được ý chính, bố cục, nắm vững vấn đề, luận điểm chính. Các em cần nắm, ghi nhớ những thông tin nhanh khi đọc lướt các mục lục, các chương cụ thể để hiểu tổng quát nội dung quyển sách. Với phương pháp đọc lướt, HS có thể thay đổi tốc độ đọc ở từng thời điểm khác nhau. Việc điều chỉnh tốc độ đọc rất quan trọng vì có đoạn chỉ cần đọc lướt qua, song có trang thì nên đọc chậm lại để hiểu được bản chất vấn đề: Phần giới thiệu, mở đầu các em có thể đọc nhanh hơn nhưng những phần chứa kiến thức khoa học, trừu tượng, khó hiểu thì cần giảm tốc độ đọc để tiếp thu nội dung dễ dàng hơn. Rèn luyện những kỹ năng đọc lướt giúp các em có thể nắm được nội dung khái quát của bài đọc nhưng lại không mất nhiều thời gian và công sức.

Kỹ năng tóm tắt

Tóm tắt là ghi lại những ý cơ bản, những dẫn chứng minh họa đã được chứng minh trong bài đọc. Trong SGK mỗi câu, mỗi đoạn đều có một hoặc nhiều từ khóa quan trọng quyết định đến tư tưởng, nội dung của toàn bài. Do đó, HS phải phát hiện, nhận dạng nhanh và ghi nhớ thật chi tiết những từ khóa. Chính vì vậy, các em không cần phải đọc hết câu hay đoạn mà vẫn có thể tóm tắt được ý chính. Để có khả năng tóm tắt được những từ khóa quan trọng, HS phải đọc thường xuyên và tạo cho mình thói quen nhận diện từ khóa để khu biệt các nhóm ý, tổng hợp các ý trong mỗi nhóm. Việc tóm tắt tài liệu có nhiều mức độ khác nhau tùy thuộc vào tính chất đầy đủ của nội dung. Dạng tóm tắt đầy đủ là phải ghi lại một cách ngắn gọn toàn bộ các thông tin, sự kiện. Dạng tóm tắt đơn giản là các em chỉ ghi tóm tắt những điểm nhấn trọng tâm, trọng điểm và quan trọng nhất, những nội dung còn lại chỉ ghi dưới dạng đề cương, nêu tên các vấn đề… Với phương pháp này, HS có thể gạch dưới hay ghi chú những ý cần thiết, quan trọng và có thể tóm ý mỗi chương, mỗi đoạn hoặc mỗi trang sau khi đọc.

Kỹ năng phân chia nội dung

Kỹ năng này đòi hỏi HS cần phải biết xác định được vấn đề cốt lõi của quyển sách, những khía cạnh mang tính bản chất xung quanh nội dung chính. Các em phải định dạng được những ý cơ bản của vấn đề đã đọc, muốn vậy khi đọc phải luôn hình dung những ý tưởng trong sách thành những biểu tượng để đối chiếu, so sánh. Để làm tốt phân đoạn này HS cần lĩnh hội có phê phán những kiến thức, những tư tưởng… biết phân tích, xem xét những thông tin quyển sách truyền tải nhằm đánh giá, phân loại, tách nội dung, thiết lập mối quan hệ giữa chúng. Sau đó, các em sắp xếp, đặt tên tiêu đề cho từng phần, đoạn đã đọc sao cho tên các đề mục phản ánh được ý chính. Phương pháp này tạo nền tảng thuận lợi cho kỹ năng phân loại tài liệu vì phân loại tài liệu được dựa trên cơ sở tiến hành phân chia nội dung, cấu trúc logic của bài đọc. Trong bài đọc có những luận điểm, ý tưởng cơ bản và những dẫn chứng chứng minh cho các vấn đề đó. Cho nên, HS phải biết phân biệt những thành phần, nội dung để phân loại, trích ghi tài liệu cho chính xác để khi cần có thể lục tìm nhanh chóng trong danh mục đã phân chia.

Kỹ năng trích ghi

HS không phải lúc nào cũng có thể nhớ hết những thông tin, tri thức đã đọc. Vì vậy ghi chép là thao tác quan trọng khi đọc sách, giúp các em ghi nhớ sâu hơn những nội dung, kiến thức đã đọc. Trích ghi là ghi lại nguyên văn những từ, những câu văn, câu thơ, ý tưởng, những đoạn trong tài liệu, trong đóng mở ngoặc kép hoặc ghi tóm tắt chương, mục… để khi cần HS có thể dẫn chứng làm tăng thêm tính thuyết phục của những luận điểm trình bày, chứng minh. Kỹ năng này đòi hỏi HS phải ghi chép một cách cụ thể, khoa học như: Nội dung, tên tác phẩm, tác giả, nhà xuất bản, năm xuất bản, trang… Các em nên tạo thói quen đánh dấu, gạch dưới những phần, từ ngữ, những điểm nhấn cần thiết trong quyển sách. Các em có thể ghi lại nội dung, những tư tưởng, những ý hay, các sự kiện, công thức, số liệu… vào một cuốn sổ tay để khi cần thiết có thể xem lại. Ghi chép trong khi đọc là việc làm cần thiết bởi vì dù học sinh có tập trung suy nghĩ thận trọng và sâu sắc nhưng nếu không ghi chép tỉ mỉ, kết quả đọc sẽ không cao và những thông tin không thể lưu giữ lâu trong trí nhớ.

Kỹ năng lập dàn bài

Dàn bài là tổ hợp các đề mục chứa đựng những ý cơ bản có trong bài đọc. Các phần của dàn bài HS phải chi tiết hóa, phân nhỏ ra thành từng phần. Để lập dàn bài HS cần tách ra các ý chính, thiết lập giữa chúng mối quan hệ, nối kết các yếu tố để sắp xếp lại thành một trật tự có hệ thống trên cơ sở chia nhỏ bài đọc, lựa chọn đề mục cho từng phần nhỏ. Khi lập dàn bài HS phải làm nổi bật các yếu tố, các luận điểm chính đồng thời không bỏ qua các yếu tố như cấu trúc, nội dung chính, lời mở đầu, thân bài, kết luận của bài đọc. Làm tốt kỹ năng xây dựng dàn bài giúp các em phát triển tư duy trong đọc sách, có cơ sở vững chắc để khái quát, kiến lập hệ thống tri thức một cách khoa học, ngắn gọn, súc tích từ nội dung một chương hay nhiều chương.

Kỹ năng lập đề cương

Đề cương là những ý cơ bản của bài đọc được HS tóm tắt lại, đề cương là sự chi tiết hơn của dàn bài có kèm theo những câu, những đoạn trích dẫn. Những ý, quan điểm chính của đề cương được sàng lọc từ nội dung chi tiết của bài đọc dựa trên các chương mục, tiểu mục. HS thiết kế kết cấu của đề cương phải đáp ứng mục tiêu xây dựng vừa mang tính khái quát cao nhưng lại cô đọng cụ thể trong từng nội dung chính. Việc lập đề cương phải được thực hiện theo một hệ thống thông tin logic để khi cần các em có thể tư duy, hình dung, tưởng tượng kiến thức theo chiều ngang hoặc chiều dọc. Làm tốt công việc xây dựng đề cương giúp HS tiếp cận kiến thức có thể hệ thống và nắm nội dung bài đọc một cách nhanh chóng, chi tiết đồng thời phát huy được tính chủ động, tích cực, sáng tạo trong quá trình học tập.

ThS. Nguyễn Minh Trung (ĐH Nguyễn Huệ)